Aqqan juldız - 47

qayıñnıñ tüberen ustap qorğanayın dese, bura jaqınday tüsede.
Jasqauına bolmay, kimelep kelgen bura auzın sala bergende, äkemneñ
seltep qalğan şoqparı şekesene tiep, bura omaqata qulaydı da, ayaqtarın
yerbeñdete sermep, tınşığadı; äkem qarasa şoqpar buranıñ şekesen oyıp
jebergen yeken... Sol bura Musanıñ enese İsaneke bolıp şığadı. «Mal
ırısı» dep sanaytın buranı äkemneñ öltergenen belgen Musa, «yelu jılqı
urlap äkele jatqanda qolğa tüste» dep, äkemde abaqtığa aldıradı da, sot
İtjekkenge aydap jeberede...
– Qeyänat yeken! – dede Şoqan.
– Sodan bez üyelmele-süyelmele jete ul qalıp yek. Men kenjese yedem.
Mene Semey zatonında qara jumıs esteyten ber jam-ağayınım asırap
aldı da, sonıñ qolında yer jetep, qayıqşı boldım.
– Ağalarıñ?
– Olar jas şağında yel aqtağan qayırşı bop jürde de, yer jete, berenen
soñ bere qazaq-orıs qalasındağı ber jeser bay qatınğa jalşılıqqa
turıp, aqırı, sol qatın bereuen şoqındırıp, bay ğıp aldı.
– Keyenge ağalarıñ şe?
– Olar da şoqındı.
– Bäre de me?
– Tügelemen...
– Şeşelereñ?
– Ülken balası mal tülege bolğanşa, auıl baylarında sauınşı bop
jürde, sol balası şoqınğan soñ qolına bardı.
– Ol da şoqındı ma?
– Yende qaytuşe yede? Basqa barar jer, basar tauı bolmasa?!.. Semeyge
atpen jürseñ, körgeñ kelse, jolda köreseñ.
– Qayda? Qalay?
– Jolıñda qazaqşa – «Qiıq», orısşa – «Lebeje» degen qazaq-orıs
qalası bar. Sonda turğan şoqındı Aleksandr İvanoviç deyten bay bar,
sonıñ äkesene tigen.
– Ol da şoqındı bolğan ba?
– Bolğan. Köp otaspay ölgen. Turğın onı jatsınbay, şeşesendey kütep
otır deyde.
– Şeşeñ de şoqınğan ba?
– Ärine.
– Köp pe Turğındağı şoqındılar?
– Semeyge jetkenşe araları tayaq tastam bolıp otıratın orıs
qalalarında şoqındıdan ayaq alıp jüre almaysıñ. Key qalanıñ tek
jartısına jaqını şoqındı.
Qazaqtan munşa şoqındı barın Şoqan belmeyten yede. Ana jılı Dorj
Banzarovpen jolıqqanda, Qiır Şığıstağı yelderde, olardıñ eşende –
buryattardı hristian missionerlere qalayşa zorlap şoqındırğanın
yestegende, bul zorlıqqa Şoqannıñ imanı qasım boldı. Yende, mene sol
oqiğa aldınan şıqtı. Qaranardıñ, ağalarınan basqa qazaqtardıñ qalay
şoqınğanın belu üşen, jolşıbayğı qalalardıñ «şoqındı köp»
degenderene toqırap attanğısı kelde. Sol nietpen:
– Şeşeñneñ atı kem yede? – dep suradı ol.
– Barşagül yede. Orıstar – Varvara dep özgertken. Qazaqtar onı
kelemejdep «äruey» qoyğan. Belmeymeseñ ol sözdeñ mänen?
– Joq.
– «Delqulı», «yesuas» degen uğımdı aytadı. Şoqınğalı körgen
yemespen. Yestuemşe: orıs denene meylenşe berelgen. Musılman adamdardı
ölerdey jek körede, olardı körse qaşadı, mañına jolatpaydı.
– Yereneñ famileyäsı kem yeken?
– Belmedem. Beraq, belep te kerege joq. Ol mañda «äruey qatın» degende
belmeyten jan joq seyäqtı.
Şoqan Qaranardıñ keñesen, ol keñeste uqpay, melşiep otırğan
Dostoevskiyge bayandap berde.
– Ne degen tamaşa hikaya yede! – dede Fedor Mihayloviç. – Jazuğa qanday
qolaylı jäne qızğılıqtı oqiğa!..
– Sen jaz!
– Joq, – dede Dostoevskiy, – bunı jazu üşen qazaq bolıp tuıp, sonıñ
basınan ötkergen qaseretterde közemmen köruem, basımnan keşeruem kerek.
Munı, mısalı, sen seyäqtı kese ğana jaza aladı!..
– Al yende, bez jürelek! – dep keter qalpın bayqatıp türegelgen
Şoqanğa:
– Söz betpey qaldı ğoy, mırza, – dede Qaranar.
– Qanday?
– Men mana «sağan duşpan yedem» dedem be?
– Aytpaqşı sol bar yeken ğoy, – dede Şoqan qaytadan otırmastan, «tez
jäne qısqa ayt» degende qimılınan añğartu nietemen.
Onısın tüsengen Qaranar:
–Toytarısın ğana qayırayın, mırza, jolıñnan qaldırmayın, – dede.
– Söyt, Qareke!..
– «Söytsem», uyama sonşa bülek salğan Şıñğıs pen Şorman tuqımınan
tım bolmasa bereuen ölteru armanım. yede.
Şoqan türşege qalğanday boldı...
– İä, iä, mırza! – dede ol qalpın añğarğanday, Qaranar sözen şegeley
aytıp,– armanım yede. Sen Ombıda qayığıma otırğanda, «quday kökten
telegenemde jerden berde» dep quanğan yem...
– Beleten be yedeñ mene?
– Belgende şe? Aspandı japqan qara bulttıñ arasınan jalğız juldız
jarqırasa, köze bar jan körmey qoya ma?.. Ombıda senen basqa kem bar,
qazaqtan elekke elegep jürgen?
Bul sözder janına jağıp ketken Şoqan, surağına jauap kütkendey
bolğan Qaranardan beten Dostoevskiyge burıp, orısşalap berde.
– Aqıldı sözder! – dede Dostoevskiy de, riza bolğanday.
– İe, Qareke? – dede Şoqan Qaranarğa qarap, nege öltermegenen yende
joramaldağanday bop.
– Sonımen, mırza, qısqası, öltereyen desem, orın da, ret te köp-boldı.
Eşemde kek kernegenmen, yeldek namısım qolımdı kötertpede.
– Bette, Qareke! – dede Şoqan, – aytpay-aq qoy arjağın.
– Özem de tauıstım, aytarımdı.
– Al, qoş, onda! – dep Şoqan yesekke bettede. Dostoevskiy soñınan yerde.
Ayaq basu jobasına qarağanda, Şoqannıñ köñele bosağan qalpı bar. Sol
köñelen Dostoevskiydeñ belgese kelmede, ün qatpadı.
Bul jaydı olar ılaumen Kerekuden Semeyge bettep şıqqanda ğana
keñeste.
– Yer adam yeken de, – dede Şoqan, Qaranardı yeske tüserep, – «jüzden –
jüyrek mıñnan – tulpar» deyde qazaq maqalı. Halıqtan neler tulparlar
şıqpaydı, – dede ol Dostoevskiyge, «tulpar» degen sözde tüsenderep.
– İä... Halıq – qaynar küş qoy.
ŞOQENDE KAPİTALİST
Qaranar aytqanday, Kerekudeñ Semey jağında, Yertesteñ yeke jağası da
sıñsığan yel yeken. «Qazaq, jağı atalatın toğaylı beten tasığan su basqan;
qimıl körenbeuene qarağanda, auıldar tasqınnan burın qırğa köşep
ketken bolu kerek. «Orıs jağı» atalatın döñesteñ oñında jie ornalasqan
qazaq-orıs stanitsaları. Olardıñ atın beleten bereuden Şoqan jazıp
alğan. Sonda köñel bölgene: – är stanitsalardıñ orısşa jäne qazaqşa
qosaq atı bar. Mısalı, Podstepnoy – Zerger, Yanusova – Tuzqala, Çernıy –
Qarajar, Lebyaje – Qiıq nemese Bos-bos, Belokamenka – Aqtas, İzvestka
– Tas qaynatqan, Dalon – Maqsım, Trivenka – Soqır, Graçevka – Aqsaq,
Semi Yarka – Kapitan, tağı sondaylar.
«Tayaq tastam» degenmen, bulardıñ araları ölşep peşkendey: jiırma
bes şaqırımnan. Sondıqtan, köktemneñ ılaysañ şağında berenen berene
ılaudıñ qoñsız attarı qara terge şomılıp äreñ jetkezede.
Qarındarı aşqan şaqta key stanitsalardan jürek jalğap almasa,
köbene jolauşılar kedergen joq. Attardıñ jarauınşa suıt jürep
otırdı. Şoqannıñ sondağı maqsatı «Kerekuden jetpes şaqırımday»
degen Qiıqqa tezerek jetep, Äruey kemperde köre ketu, rete kelse toqırap,
teldesep ketu. Jäne ber maqsatı Qaranar «Lebeje» dep atağan stanitsanı
orıstardan surastırsa, «Lebyaje» yeken. Bul yeseme tarihqa tüsken ataqtı
stanitsa. Ergese Semeyden de, Ombıdan da burın ornağan. Seberge suğınğan
orıstar, järmeñkene alğaş osı qaladan aşıp, ol kezde Rosseyäğa bağınıp
bolmağan seberlek halıqtarmen, monğol tektesterden, ne Qıtaymen saudanı
osı stanitsa arqılı jürgezgen; budan talay ataqtı atamandar şıqqan;
Şoqannıñ kadettek dosı – Grigoriy Popanin sonda tuğan, sondıqtan onı
Şoqanğa ösere maqtaytın. Şoqan köruge qumartatın.
Mene, yende, sol körudeñ säte tüsken seyäqtı. Onıñ özge stanitsalardan tez
sırğıp, Lebyajege umtıluı da sodan.
Beraq, Şoqan asıqqanmen, arıq attar asıqpadı. Elauşı qanşa
aydağanmen, olar boldıra berep, jolşıbay älsen-älsen şaldırıp
otırudı telede. Olar sonday küybeñmen, küyle kölekpen äre ketse – ara
qonıp, äytpese ber künde jetep baratın Lebyajege üşenşe qonalqada äreñ
jette.
«Lebyajene» qazaqtar «Qiıq» dep bekerge atağan joq yeken. Yertesteñ biek
jar qabağınıñ astına ornalasqan bul stanitsanıñ döñenen qarağanda,
özenge qaray sozılğan köşelere qiğaştay, qiığınan körenede.
Turğın şoqındınıñ üyen tabu, jolauşılarğa qiın bolğan joq. Döñ
üstende jön surağan bereu «anau turğan» dep, jasıl şatırlı, qomaqtı,
yeñsele üyde nusqadı. Ol mañaydağı üylerdeñ arasında köp üyrekteñ
arasındağı qazday qaqırayıp turadı yeken.
Jaqın seyäqtanğan bul üyge, kelkegen ılayı qoymaljıñdana tunıp
turğan köşelerde boylap, boldırğan attarmen jetu qiınğa soqtı,
Sülderlere süyretelep bular äreñ jetse, säulette qarağay üydeñ
qaqpasınıñ aldında äskeri qazaq-orıs formasında kiengen, qazaq,
keskende, qeyäq qara murttı, şoqşa qara saqaldı, boyşañ, juantıq bereu
tur yeken. «Turğını osı bolar» dep şamalağan Şoqan orısşa ya qazaqşa
amandasarın belmegendey kederep yede:
– Şıñğıs sultannıñ balası bolmağan yedeñ, – dede qara saqal,
jaqındañqırap, taza qazaq telemen. – Sälem qayda?
– Assalaumalikem! – dede ıñğaysızdanıp qalğan Şoqan, arbadan tüsuge
ıñğaylanıp.
– Tüspey-aq qoy, – dede qara saqal, – jer saz, ayağıñ bılğanadı. Attarıñ
qorağa kersen. Töseule taqtay bar. Sonda tüs.
– Sez kem bolasız?
– Osı üydeñ iese – Turğın Sabataev. Ar jağın keyen keñesermez, tüseñez!
– «Bul mene qaydan belep tur?!» degen oyda boldı, qorağa kerep, jalpaq
töselgen jol taqtayğa tüskenşe Şoqan. Beletene: Ombığa barıp jüreten
ol, ötken qısta sapar şegep, sonda, köşede jayau kele jatqanda körgen.
Toqırap tanısuğa batpağan. Qarsı kep, yetkezep jebergennen keyen, bereuden
«bul kem?» dep surağanda, anau tüsendergen; sol töreneñ Kereku mañında
suğa ketep qala jazdağanıñ odan Kerekuge barğan oqiğaların uzın
qulaqtan yestep otırğan; beraq «orıs menezde – tegen» dep yestiten Şoqandı
öz üyene kele qoyar degen oyı joq yede.
Mene, yende kelde!..
Onıñ alıstan şalatın köze Şoqandardı deñ üstene toqırap, jol
surağanda-aq şalğan. «Beysauat kemder yeken?» dep turğanda, ılauları
tömenge tüsken jolauşılar bere qaray añqıldağan öz köşesen boylağanda,
kem yekenen körep qalğısı kelgen Turğın, qaqpa qospasınan sığalay
qarağan. Qazına jürgenşelere yekenen ılauşınıñ doğasındağı
qoñıraudıñ qañğırlauınan şamalağan Turğın, jämşek üyene baratın
şığar dep jobalap turğanda, ılau attarınıñ bası öz qaqpasına
beyemdelgennen keyen, «Şıñğıstıñ balası bolar ma?» dep qaqpadan şığa
kelgen. Ondağı oyı – «söze Ombı törelerene tügel tıñdaulı» dep yestegen
Şoqanmen tanısıp qalmaq, şama-şarqınşa kütep jebermek.
Sol nietpen üyene tüsergen Şoqannıñ aldında quraq uştı. Atı
«şoqındı» degenmen, ol qazaqşa turatın jasau-jihazın qazaqşa
quraytın töseneşteren qazaqşa jayğızatın; qazaqşa soğım soyıp,
kesesene aray kädele qonağası bereten adam yede. Köktemge qaray soyğan ber
semez baytaldıñ qonaqtıq müşelere tügel turuına qaramay, Şoqanğa odan
«han sıbağasın» astırumen qatar, arnaulı mal tamağın qanatpaudı
ıqğaysız körep, bordaqığa baylap otırğan semez sarıqtarınıñ bereuen
alıp urdı. Onısın belderep qoyğısı kep:
– Mırzam! – dede ol qoy soyar pışağın Şoqanğa körsete qayrap
otırıp,– Ata-babalarıñdı da, özeñde de yestuem bar, kiez tuırlıqtı
qazaqtıñ ordasısıñdar. Sıylaymız! – dep ber qoydı. Azdan keyen jäyjapsarımen tanıstırıp kette. Osı mañaydıñ qustarı aytadı deyde ğoy,
«künemez üşen teñezge ketemez, balapandarımız üşen munda kelemez» dep.
Solar aytqanday, balaları köp, jarlı äkemez küne üşen şoqınsa kerek.
Bez de sonıñ saltımen «şoqındı» atalamız. Beraq, äkem de musılmandıq
denge berek bolğan adam, bez de berekpez. Kündez şerkeuge barıp şoqınıp,
tünde üyge kep namaz oqimız. Oraza, namazdı qaza qılmaymız. Qol
qayırımızdı kemetpeymez.
Odan äre söyleuge jalşı seyäqtı ber orıs jegete, soyılatın qoydıñ
dayarın habarladı. Tez soymasa ımırt jabılatın. Sonı yeskerep abırji
türegelgen Turğın, «oybay, sonısı bar yeken ğoy» dep yesekke bettey berde
de, az kederep:
– Seneñ, sıbağañ qoy yemes, tay yede, törem, – dede, – berer kün bolsañ onı
da jerseñ. Äzerşe, toqtı-torımğa riza bola tur!
– Rahmet, Tureke!
Turğın şığıp kette. Şoqan Dostoevskiyge onıñ jayın aytıp berde.
Ünsez tıñdağan Dostoevskiyge bul saparı qızğılıqtı oqiğalarğa tolı
jol seyäqtandı.
Turğın qonağasını ayamay tarttı: qoy tügel asılıp, astau tolı yetteñ
üstene üyetken bası salınğan, qoy yeteneñ semezdege äppäq qarday; onıñ
üstene qalıñdığı qarıstay, mayı sap-sarı tutas qos qazı, juandığı
jeñde belektey kartalar keselep ketken; olardıñ üstene yetege yetektey,
qırtıs mayınıñ da qalıñdığın körsetkese kelgendey, är tusın ırjita
telep qoyğan jayanı tutasımen jaba salğan.
Bunday asılğan yette burın körmegen Dostoevekiy astauğa auzın aşa,
tañdana qaradı da, Şoqannan:
– Köp qoy mınau!.. Nege äkelde munşamanı?! – dede.
– Jeuge, – dede Şoqan jımiıp.
– Kemder jeyde?..
– Yekeumez.
– Qoyşı! – dep tañdanğan dosına, Şoqan az sözben qazaqtıñ yet
jegeştegen qısqaşa aytıp berde.
Qonaqtar kep yetteñ murtın da sındıra alğan joq. Älgende şäymen berge
ıstıq jäne dämde qalaştı şike qaymaqqa malıp, eşteren toltırıp alğan
olar, yetteñ qızılınan ğana däm tattı da otırıp qaldı...
– Yetten keyen tünde susarsıñdar, – dep Turğın qonaqtarın dämde şayğa
telegenenşe qandırdı da, «yende tınığıñdar» dep, qonaq käde jasattı.
Olarğa auılşa jatsa da, qalaşa jatsa da yerek berelde. Qonaqtar qalaşanı
unatqan soñ, tösek oñaşa bölmedege qala saltımen örnekte ädeme jasalğan
ağaş krovattarğa salındı. Onıñ töseneştere de sände, jumsaq, jılı yeken.
Qonaqtarın qarama-qarsı yeke krovatqa ornalastırğan Turğın:
– Yeger uyıqtağanşa keñeskelereñez kelse, ortalarına, kelem üstene
qisayayın, – dep yede:
– Söyteñez, ağay! – dede. Tösegen kelem üstene salğan Turğınğa berenşe
bop Şoqan tel qattı, jäne «Dostoevskiy de tüsenep jatsın, mümken
keñeske aralasar» degen oymen, qazaqşa yemes, orısşa, öytkene jobasına
qarasa, qazaqşa sözge şeşen Turğın, orısşağa da ağıp tur; jäne seberlek
qazaq-orıstardıñ govorı atalatın aktsentpen söyleyde. Turğındı eştey
unatıp, sıylap ülgergen Şoqan, sıpayılıq qıp, oğan «sezben» teldesep,
«ağay» dep atap alğan. Sondıqtan surauların orısşa bergenmen, «sezen»
jäne «ağayın» özgertpede ol.
– Ağay, – dep bastadı ol sözen, – osı üyde as äkeluge järdemdesep
jürgen orıs jegete men sezden basqa kese körmedek qoy? Üy-eşeñez kemderden
quraluın beluge bola ma?
– Ärine...
– Atay berseñez!..
– Ärine, äyelem bar, – dede Turğın jımiıp, – «Ulı sözde uyattıq joq»
– bereu yemes, yekeu. Bereue – orıs, bereue – qazaq.
– Orısı ülkene me, keşese me? – dede Şoqan jımiıp.
– «Şoqındı» atağımız bolğan soñ ülkene boladı da.
– Körenbede ğoy, jeñgeyler?
– Bul jönde qazaq ğurpın
aralastırudı yerselek köremez.
saqtaymız.
– Ädetteñ küşen qara! – dep qoydı Dostoevskiy.
– Balalarıñız da bar bolar, ärine, – dede Şoqan.
Qonaqtarğa
qatındı
– Olardıñ bası barıraq: yekeuenen bes ul, üş qız...
– Bäre de oqitın bolar?
– Bereue-aq.
– Nege?
– Bul qalanıñ şkolı şalağay. Semeyde, Ombıda, Barnaulda täuer
şkoldar bar, beraq bäre äskerşe. Olarğa bez seyäqtı meşandardıñ, balasın
almaydı. Anau balam da oqımay qalar ma yede, qayter yede, yeger Seberdege
buryattan şıqqan oqımıstı Banzarov degen sebepker bolmasa.
– Belesez be, Banzarovtı?
– Nege belmeyen? Osı üyge tüsep ketep jürede. Ber sätte sol mağan «özeñ
oqımay qalğan yekenseñ, balañdı oqıt» dep ülken ulımdı qalağanday ğıp
äkette.
– Qayda?
– Qazanğa. Sondağı öze oqığan gimnazeyäğa. Amandıq bolsa, biıl
beterede. Sodan keyen Parijğa jeberem!..
– Parijğa?! – dede Dostoevskiy.
– Nege tañdandıñız? Ol qalada özem de bolğan kesemen...
– Qalay?! – deste yeke dos qosınan.
– Osı üy, – dede Turğın, äñgemesen alısıraqtan bastap, – qayın
atamdeke. Ol, – dede Şoqanğa qarap, – orıs jeñgeñneñ äkese. Atı –
Terentiy, famileyäsı – Kazantsev.
– Sez de orısşa atım solay dedeñez ğoy mana?
– Dedem. Äkem qayın atamnıñ atın qosqan. Qazaqtar onı boyınıñ
uzındığına qarap–«Serekey» deyde, mene retene qaray «Turğın» dep te,
«Tuzbay» dep te atay berede...
– Ä-ä...
– Qayın atamnıñ äkese de öze de osı mañaydağı sorlardan tuz qaynatıp
bayığan adamdar. Serekey tepte bay bolıp, ber jağı Qıtayğa, ber jağı
eşke Rosseyädan asıp, Yevropağa tüz tökken jäne jüzdegen tonnalap; keyen
ol, Rosseyänıñ şet memlekettermen tuz saudasın jürgezeten aktsionerlek
qoğamına bastıq bop, ber üyde Peterburgtan da salıp, öze köbene sonda
turadı.
– Mene, qayda kette äñgeme! – dep qoydı Şoqan Dostoevskiyge... – Ol
qoğamnıñ bölemşese Ombıda da bar.
– Qızıq äñgeme! – dede ol.
– Sonımen, sol Kazantsevpen qalay jaqındasıp jürsez, sez?
– Alğaş özem yemes, äkem. Ol osı töñerektege Nayman ruındağı
jılqılı ber baydıñ balası yeken. Jasınan pısıq bolıp ösken ol osı
Lebyajege üyer boladı da, Serekeyge prikazşik bop, saudasın jürgezede.
Söytep jürep Serekeydeñ qarındasına üylenede de şoqınadı. Beraq,
auıldan da qol üzbey, ağayındarınıñ qolında qıruar mal yesergen kese.
– Özeñez?
– Men de sol maldarğa iemen. Beraq, negezge salığım auılda yemes,
osında...
– Parijğa barğanıñızdı aytıñız!..
– Saudamen. Qayın atama yerep. Ber yemes, äldeneşe ret. Ber sätte qıstap
qalğanım da bar.
– Telen de üyrendeñez be?
– Yende eşende turğan soñ... Nan alıp jerlegem bar.
Şoqan belgen mölşerende frantsuzşa söylesep körse, jorğaday
maymañdap baradı.
– Balañızdı Parijda oqıtuıñızğa sendem yende! – dede Şoqan, – Özge
balalarıñızdı nege oqıtpadıñız?
– Qaytem, oqıtıp? Quday zerdesene salsa, oqımay-aq adam bolar.
Zerdesez bolsa, oqısa da tük şıqpaydı. Ondaylardı körep jürmez. Men
özem ne qazaqşa, ne orısşa «älepte – tayaq» dep belgen kese yemespen. Sonda
da yesebemnen jañılmaymın, oğan kelgende «üş qabat buhgaltereyä»
degenderde de közde jumıp otırıp şığaram.
– Ne degen zirektek! – dep qoydı Şoqan.
– Orıs saudagerlerende de osındaylar köp, – dede Dostoevskiy.
Şoqanğa Turğın jürgen jol, bükel qazaqtıñ tüsuene layıq seyäqtanıp
kette. Ol sırın Turğın da qoldağanday bop:
– «Mınau käper, anau musılman» degen yemes, – dep qoydı ber sätte.
Meneñ uğımımda «den» degen jäy söz. Äñgeme onda yemes, kün körep, turmıs
jasay belude. Ne beterde qazaq musılman bop.
– Musılman bop ta oñıp otırğan joq. Qudayınıñ payğambarınıñ
kemder yekenen belmeyde, qulşılığı da tükke turmaytın äureşelek.
– Ras aytasıñ, mırzam! Yerteñe ne boların belmegen sorlı, betaldı
qula-düzge köşe berede, köşe berede. Zamana jıldan jılğa tarıluda.
Jerden, sudan jıl sanap ayırıluda. Berazdan keyen maldarın jayar jer
qalmau qaupe bar...
– Ras...
– «Qala bol» deseñ, zar qağadı. Suda-sattıqqa yerenşek. «Boyında
kereşe bar, beldermey şoqındıradı» dep aqşadan bezgen qazaqtardıñ
talayın kördem...
– Men de...
– Turmısı jüdeu. «Mıñqırğan» deyten key baydıñ üyende töseneşe,
üstende kieme joq.
– «Keyberende» yemes, köbende...
Bul qalpımen qalay yel, qalay jurt boladı?!..
– Ras, Turğın ağay.
Turğınnıñ sırın eşene tüyep alğan Şoqan, etnografeyänı da zerttep
jürgen qalpına bağıp, salmaqtı keñeste äre qaray sozbay uaq-tüyekterde
surastırıp kette.
– Orıs äyeleñez oqığan kese me? – dede ol.
– Şkolı joq jerde qalay oqidı. Qatının maqtadı dep sökpe, mırzam.
Bılayşa, aqıldı, üy jabdığına qolaylı kese.
– Qazaq äyeleñez jas pa?
– Jas. Bertende qızday aldım. «Noqtanıñ juan tuğırı» degendey,
jobalğı ğana adam. «Üy şaruasına, balağa kerek» dep ala saldım.
Kedeyleu bereudeñ qızı yede.
– Orıs jeñgey qarsılaspadı ma? – dede Şoqan qulanıp.
– Nege qarsılasadı?..
– Orıs äyele toqal aldırmaytın yede ğoy deuem de.
– Osı Yertesteñ boyındağı yelde, – dede Turğın salmaqtı ünmen, –
«mınau – orıs, anau – qazaq» degen uğım joq. Osı Qiıqtıñ orıstarı
qazaqşa söylegende bayırğı qazaqtı jañıldıradı, üy-eşterende qazaqşa
söylesep otıratın semyalar da köp. Qazaq-orıstıñ qız-bozbalaları
sauıq qurğanda, qazaqtıñ änderen orısşamen aralastıra soğadı. Qazaqşa
mal öserep, soğım soyıp, qonağası bereten orıstar da az yemes.
– Jılqı da soya ma sonda?
– Üy bası derlek.
– Qazaqtar şoşqa soya ma?
– Qoldan soymağanmen, kez kelgen jerden aladı.
– Qız alıp, qız beru şe?
– Tolıp jatır. Sondağı sıltauları «şoqınu». Özeñez beleten
bolarsız, qazaqta qalıñ mal bar, sondıqtan jarlığa qatın alu oñay yemes..
– Ras.
– Töler qalıñ malı joqtar şoqınğan boladı da, orıs qızın ala
berede.
– Orıstar şe?
– Olar da ala berede qazaq qızın...
– Qaydan tabadı?
– Qazaqta ne köp kedey köp. Auılda olardıñ bärene kün körerlek käsep
tabıla bermeyde de, yerkege de, äyele de tenterep qalağa kep, orıstarğa
jalşılıqqa turadı. Bul arada ondaylardı «jataq» deyde.
– Aqını qalay töleyde sonda?..
– Tükke turmastıq. Köbe – tamağı üşen jürede...
– Turmıstarı qalay boladı?
– Ölmeşeneñ küne. Öte naşar. Qojaları olardı qorlıqta ustaydı.
– Tüsenekte. Tağı ber surau, sezdeñ şeşeñez qazaq, qoy?
– Tuğan şeşem be?
– İe.
– Orıs demedem be älgende.
– Qazaq şeşeñez bar dep yestegen yedem de.
– Qazaq äkeseneñ äyelen tumasa da şeşe dey beretene bar yemes pe?
– Bar.
– Äkemneñ qolına auıldan balaların yertken ber jeser äyel kelede de,
jöne büten bolğan soñ äkem soğan ayaq saladı.
– Atı Äruey me?
Turğın külep jeberde.
– Nege küleseñ?
– Solay yekene ras. «Qaydan yestegen?!» dep.
– Kerekuden, – dep Şoqan qalay yestegenen qısqaşa aytıp berde.
– Däl aytqan, – dede Turğın.
– Sol kesene köruge bola ma?
– Bolmaydı.
– Nege?
– Qazaq keskendeneñ bärenen qaşadı. Kezdese qalsa mazaqtaydı.
– Nege?
– Auıldan qorlıq körep keluenen be, älde, denşeldegenen be, äyteuer...
– «Denşel» deysez be?
– Ol jağı sumdıq. Osı qalada odan köp şoqınatın şerkeuge odan köp
baratın bereu de joq...
– Sonda hristian denenen tüsenetene bar ma?
– Murnına ise de kelmeyde. Söyte tura, barıp turğan taqua. Onıñ
qasında, şoqındı semyada orıs qızınan tuıp, tua sala moynıma keres
asqan men, äldeqayda musılmanmın. Musılmandıq degende yestegese kelmey
zır qağa qaladı, aytayın deseñ qulağın alaqanımen basıp, teres qarap
ketede...
– Apır-ay, ä?!.. Mağan nege köruge bolmaydı ol jeñgeyde?
– Ärine, boladı. Beraq dağdısımen, tel tigezep, mas« qaralap şığara ma
dep qorqam da.
Sonda da täuekel, köreyek yerteñ.
– Onda men aldımen kerep, kem yekeneñde tüsenderep şığayın da, mırza.
– Maqul.
Yerteñende yertemen jolıqqan ögey şeşese, Turğınnıñ oñaşada kün
burın tüsenderuene qaramay «kelmesen, körmesen, körmeymen, kelse it
teresen basına qaptap quıp şığam!» dep baybalam saldı.
Sol qalpın yestegen Şoqan, bara qoyuğa jüreksende. Sol Küne Semeyge
bettep jürmek bolğan qonaqtarına:
– «Nar jolında jük qalmaydı» degen, «tös tabanı jer sızğan, atan
jürer jol yeken» degen sözder bar. Osı üyde berer jıl burın buradan
kesterelgen, ömerende boldırıp körmegen, qay mezgelde, qanday jükte bolsa
da süyrey bereten jürestelege attan beter, qurğaq jerde jortuğa da
qajımaytın qara tükte nar bar, sonı jaylı briçkağa jegep bereyen,
qolqası aman bolsa keyestek körsetpes, jolşıbay ılaulatıp äure
bolğanşa, Semeyden ber-aq qaytarıñdar! – dede.
Dostoevskiy Şoqannıñ yerkene salıp yede, ol:
– Qojanıñ aytqanı durıs bolu kerek, köşpele yel qattı maqtaytın
kölek. Menep köreyek. Unamasa joldan qaytararmız, – dep rizalasa kette.
– Tağı da qonıñdar. Ber yemes, berneşe kün! – dep Turğın jek-japar
bolğanmen, bılay da keşegep kele jatqan jolauşılar toqıramay, sol küne
tüs aua jolğa şıqtı. Bastauşılar Yelbegey attı boyınıñ biektege on
jasar ulday ğana, beraq denese juantıq. siraqtarı qotan ayaq, köseleu
iegene betken saqaldarı ört ornında qalğan quraylarday sirek jäne
ağarğanı abaylanbastay sarı buırıl, bılşıqtı betek köz, bet ortasında
tanauları üñereygen qayqı, puşıq murın, yerne kezerep, yezue köbektenep
jüreten jayın auız bereu.
Şoqan onı mensenbeuen «jol bele me bul şal?! degende sıltau ğıp
beldergese kelep yede, Turğın külep:
– Dünieneñ şar tarabın tügel kezgen adam. Jolşıldığı da keremet.
Jürgen jaqtarında barar jerleren közen jumıp otırıp tabadı.
«Jasınan – tüyeşe. Qutırğan şağında adam körse alıp tastaytın qanday
buralardı jetektep jüre berede. Buğan olar timeyde. Mına mengele
otırğan atandarın, bura kezende adam alğış yede. Sol menezen kestergende
de qoymay, kem körengenge umtıladı. Qaymığatını jalğız osı şal.
Özgeler bul atanğa jolauğa qorqadı. Senemde basşı dep berep otırmın, –
dede.
Şaldıñ, munday qalpına qızıqqan Şoqan, soğan uqsatıp
Dostoevskiyge qazaqtıñ «qañbaq şal» atalatın yertegesen aytıp berde.
Külu tügel, yezu jeyü da saltında joq dosı, Şoqannıñ bul äñgemesene
qarqıldap aldı.
Olar jürep kette.
– Yevropa telende «kapitalist» dep ataytındar, osı Turğındar yeken, –
dede Şoqan bılay şığa. – Olardıñ, qazaqtan da körene bastauınıñ aldı
yeken, bul Turğın.
– Sonda halqın, tüseten yendege jolı osı dep oylaysıñ ba?
– Ärine.
– Saqtana oylanatın närse ol. Bul jolğa tüsken Yevropa oñıp otırğan
joq.
– Nege?
– Kapitalisterdeñ yeñbekşe halıqtı, otar ulttardı qanauı, olarğa
tarihi ornın bergen feodaldardan äldeqayda artıp kette.
– Beraq orıs ta tüse bastağan joq pa osı jolğa?
– Ol orıstıñ quanışı yemes, qayğısı. Oğan özeneñ, ata-babası
jüzdegen jıldar boyına jürep kelgen jolınan layıqtısı joq.
Bul peker qazerge orıs qoğamında «slovyanofilstvo» atalatınıñ
Dostoevskiydeñ sol pekerde qoldauşı yekenen beleten Şoqan, peker
talastırğısı kelmede.
SEMEYDE
Turğınnıñ aytqanı durısqa şıqtı. Jolauşılar mengen qara nar
qanday qiın sazdaqtardan şerene süyrep aladı da şığadı. Sonı körgen
Şoqannıñ yesene, ber aqınnan jazıp alğan jırdıq:
Tös tabannan saz keşse, Nar tüye tartar bügelep, Namısqa yerler «ä»
dese Yer tösekten bezenep, Jorıqqa şığar jalau ap, Şıbın jannan
tüñelep, – degen joldar tüsede. Kerekudege Qaranar adamnıñ alıbı bolsa,
mınau, menep kele jatqandarı hayuannıñ alıbı seyäqtanadı. «Ayaqtı
hayuanda yeñ mıqtısı – pel» dep yeseteten Şoqan äzerge onı körgen yemes.
Al, körgenderenen, budan küştese joq seyäqtı. Sonda tatar däme künene
ülkendeu ber saptayaq tüz. Ol da balşığı aralasqan qara tuz. Sonı asap ap
yezuene selekeye şubıra bıtırlatıp şaynağanda, qarap turğan keseneñ töbe
quyqası şımırlaydı. Qalay ğana jeyde yeken, deseyşe?!.. Odan basqa jeme
– bereşkege basıp alğan alabota, yermen seyäqtı aşı şöpter. Olardı da
kömeştey küyseyde. Ayañdağan şaqtarında, auzın jınına toltıra küyes
qayırıp ta qoyadı. Anda-sanda ğana adaqtatıp qana toqıramasa, «jolauşı
aqısı jürse önede» dep, tüyeşe elgere suğına berede.
Jürese utımdı da yeken januardıñ, biek siraqtarın kere sozğanda, at
pen ögezden yeke yese keñ attaydı; sazdı jerde bolmasa, degdesen ya qurğaq
jerde yeñkeldep jortadı da otıradı... Arakedek adamnıñ jan-düniesen
şımırlata bozdaydı...
– Tege, zarı bolar, – degende aytadı Şoqan, «bu nese?!» dep surağan
Dostoevskiyge. –Maldıq halğa tüskele, bul beybaqtıñ kezbegen kerege bar
ma? Äserese köşpele yelderdeñ qolında. Qazaqtı alsaq, arğı tege – Saqtan,
berge tege – Gunnen bastap, pälen mıñ jıl boyına bar auırlığın süyrep
kele jatqan, tüye januarlar yemes pe? Sol merzemde neler keyestek körmede
deyseñ bular? Qazaqta:
Qara nar jük kötermes bel ketken soñ, Keñ jaylau qulazidı yel ketken
soñ, – degen öleñ bar. Auır jäne uzaq jolda neler nardıñ bele ketpede
deyseñ, talaylarınıñ ölemtege Qobı (Gobi), Sahara, Betpaqdala seyäqtı
keşue qiın şölderde qalmadı deyseñ!
– Ras! – deyde tüyene az beleten Dostoevskiy de, Şoqan sözderenen
kölegeneñ beyneten oyşa şamalap.
– Qiıqtan yeke jüz şaqırımday jerde deyten Semeyge olar arada yeke
qonıp barıp qaldı. Semey qalası turalı Şoqannıñ beleten bertalay
mälemete bar: onıñ alğaşqı ergese Ombıdan äldeqayda burın qalanğan.
Orıs qaruı Oral tauınan aspağan şaqtıñ özende, Strogonovtar deyten
säudegerler, ol kezde Yertes boyın mekendegen moñğol tuqımdas
halıqtarmen, äserese qalmaq, dürbet, torğauıt atalatındarımen saudasattığın bolaşaq Semey qalası ornar tustan bastağan. Sonda orıs
saudagerlere jete şatır tegep jatqandıqtan, meken atın «sem palata –
jete şatır» qoyğan.
Osı yesemde orıs qalasınıñ ergese, Ombımen qatar qalanğanın beleten
Şoqan, onı da Ombı seyäqtı keremet bolar dep jürse, eşene kere
bayqağanda, bul da Kereku seyäqtı şap-şağın stanitsa!.. Bul da qalıñ
qarağay eşene señe salınğan. Üylere de sonday. Ayırması – Kerekude
qamal joq. Munda ber kezde Ombı qamalı türende ornağan taqtay
qorğannıñ ornı jäne keyber qaqpası ğana saqtalğan; köşese – arbağa
bögete qoymaljıñ sazdan beter yeselgen qum. Öze jel tursa-aq qum-boran
bolıp ketede yeken. Jolauşılar kelgende jel qatañdau yede. Sodan
burqırağan qum közde äreñ aştıratın dem alğanda öñmeneñe tığılıp,
demde äreñ aldıratın...
Jolauşılar da söytte. Bar jaqsısı olardıñ tüser üye belgele: Semeyde
Qıtaymen sauda buyımdarın bayqap ötkezeteñ orısşa – «tamojnaya»,
qazaqşa – «keden» atalatın orın bar. Sonıñ bastı çinovnigeneñ. bere
İsaev. Turğınnıñ tanıs, köñeldes adamı. Jolauşılarğa ol sonıñ üyene
tüsude usınğan. Tüyeşe ol üyde belede.
Yeñsele qarağay üyge tüyeşe atannıñ basın terese, şalqasınan aşılğan
terezeden äldekemde qattı ünmen balağattağan yerkek dausı yestelede.
Jolauşılar onıñ kem yekenene oqiğa bolıp jatqanın da belmey, arbadan